ارگ کریم خان شیراز

1400-03-09
به روز شده در 9 خرداد 1400

محتوای این مطلب

ارگ کریم خان شیراز یکی از جاذبه‌های گردشگری شیراز و متعلق به دوره حکومت زندیه است. گفته می‌شود کریم خان زند معروف به وکیل الرعایا در سال ۱۱۸۰ هجری قمری، زمانی که شهر شیراز را به عنوان مقر حکومت فرمانروایی خود انتخاب کرد، تصمیم گرفت تا در شمال شهر شیراز، یک ساختمان نظامی-مسکونی بنا کند که سال‌ها بعد به ارگ کریم خان معروف شد.

ارگ کرم خان زند در میدانی به نام توپخانه بنا شد که در ضلع شرقی این میدان، بازار وکیل و در ضلع جنوبی میدان حمام وکیل و مسجد وکیل واقع شده بود.

ارگ کریم خان در دوره قاجار

ارگ کریم خان محل حکومت و زندگی کریم خان زند بود، تا اینکه آقا محمدخان قاجار شیراز را فتح کرد و با توجه به اینکه با کریم خان زند دشمنی بسیار زیادی داشت، تصمیم گرفت تا بسیاری از بناهای متعلق به او را تخریب کند. خوشبختانه این بنای تاریخی تخریب نشد و به عنوان دارالحکومه مورد استفاده قرار گرفت.

با اینکه این بنا در دوره حکومت قاجار تخریب نشد اما متاسفانه بسیاری از بخش‌های داخلی آن تغییر داده شد و برخی از آثارهای هنری که مربوط به دوره حکومت زندیه بود، از بین رفت و برخی از نقاشی‌هایی که روی دیوارهای این ارگ به چشم می‌خورد، با نقاشی‌های دیگر پوشیده شدند.

ارگ کریم خان در دوره پهلوی

در دوره حکومت پهلوی در سال 1310 یک دوره جدید برای ارگ کریم خانی آغاز و این ارگ تبدیل به زندان شهربانی شد. آسیب‌های که در این دوره به ارگ کریم خان وارد شد بسیار جدی بودند. برای اینکه بتوانند زندانیان را در آنجا اسکان دهند تالارها را به دو طبقه تقسیم کردند و هر طبقه تبدیل به 4 تا 6 سلول شد. همچنین بسیاری از آثار هنری برجای مانده با کچ‌بری پوشانده شد.

در نهایت در سال ۱۳۵۰ ارگ کریم خان در اختیار اداره فرهنگ و هنر قرار گرفت که در حال حاضر زیر مجموعه وزارت میراث فرهنگی قرار دارد. این بنای تاریخی ارزشمند در ۱۴ خردادماه سال ۱۳۵۱ به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

در بخشی از این ارگ مجسمه کریم خان زند و دربارش وجود دارند.

بررسی معماری ارگ

نقشه اصلی بنای این ارگ به شکل مستطیل است. ارگ کریم خان در حدود 13 هزار متر مربع مساحت و 4 هزار متر مربع زیربنا دارد. گفته می‌شود در زمان ساخت این بنا از بهترین مصالح استفاده شده است.

معماری این ارگ از نوع دورنگرا است، به شکلی که ساختمان از بیرون به شدت ظاهری ساده دارد، اما از درون، نمایی زیبا و چشم‌نواز دارد. به عنوان مثال در برخی از قسمت‌ها کاشی‌های هفت رنگ دیده می‌شود. در ورودی این ارگ کاشی‌کاری با طرح نبرد رستم و دیو سپید دیده می‌شود.

همانطور که در ابتدا اشاره شد، این ارگ دارای دو بخش مسکونی و نظامی است. بخش مسکونی ارگ از سه بخش شمالی، جنوبی و غربی تشکیل شده است که هر ضلع آن دارای ایوانی با دو ستون سنگی است. متاسفانه در دوره حکومت قاجار ستون‌سنگی ایوان‌های جنوبی و غربی تخریب شد و ستون‌های چوبی جایگزین آنها شد.

در تالارهای ارگ از ارسی استفاده شده است. ارسی در واقع پنجره‌های چوبی است که با شیشه‌های رنگی تزئین شده‌اند و به صورت کشویی عمودی باز می‌شوند.

تالارها دارای دو سقف هستند که سقف دوم یا سقف داخلی، مانند سقف کاذب عمل می‌کند. سقف داخلی با مقرنس های گچی و نقاشی‌های اصیل ایرانی تزئین شده‌اند. در این نقاشی‌ها از طلا، جیوه و سایر مواد معدنی استفاده شده است.

در بخش شمالی ارگ یک حیاط خلوت، به همراه چند اتاق قرار دارد که کاملاً مجزا از سایر بخش‌های ارگ است. همچنین در چهار گوشه ارگ در کنار برج‌ها نیز چهار حیاط خلوت وجود دارند که در وسط آن یک حوض قرار دارد که احتمالاً این حوض‌ها برای شستشوی ظروف مورد استفاده می‌شدند.

از دیگر بخش‌های جذاب ارگ وجود حمامی است که از دوره زندیه برجای مانده است و در جنوب شرقی ارگ قرار دارد.

رختکن حمام به‌ شکل هشت ضلعی است و سقف آن از عرق چین آجری ساده درست شده که در کناره‌ها با ترنج‌های آهکی زیبا تزئین شده است.

در گرم‌خانه حمام چند ستون سنگی دیده می‌شود که با طراحی زیبایی که بر روی آنها وجود دارد، فضای آنجا را بسیار زیباتر کرده است.

دیوارهای ارگ

تاریخچه ارگ کریم خان نشان می‌دهد که امنیت ارگ را برج و بارو و خندقی که دورتا دور آن وجود داشت تامین می‌کرد. اکنون برای افزایش مقاومت دیوارهای ارگ، دور تا دور ارگ پر شده است.

یکی از برج‌های این ارگ که محل قرار گرفتن نگهبان‌ها بوده است

ارتفاع دیوارهای ارگ در حدود 12 متر است که در قسمت پایین 3 متر و در قسمت بالا 8/2 ضخامت دارد. همچنین برج‌هایی که در چهار گوشه ارگ قرار دارند، حدود 14 متر ارتفاع دارند.